مقدمه

نگارش و تنظیم معجم های مفهرس و فرهنگ های الفبایی برای کلمات قرآن کریم از موضوعاتی است که از دیر باز مورد اهتمام خادمان این مصحف شریف بوده است. به همین منظور تاکنون آثار متعدد و متنوعی به رشته تحریر درآمده که البته افتخار پدیدآورندگی اغلب این آثار از آنِ دانشمندان اهل سنت بوده است. ملاحظه تعدادی از این آثار و مواجه شدن با برخی ضعف های موجود در آنها از یک سو و ملاحظه مقام رفیع قرآن و جایگاه بی نظیر آن ، این انگیزه را در بندۀ حقیر به عنوان مدعی پیروی از مکتب اهل بیت پیامبر برانگیخت که با عنایت حافظ این کتاب عظیم در حد وسع خود اثری تولید نمایم که ضمن حفظ نقاط قوت آثار خادمین پیش کسوت – شکر الله مساعیهم و حشرهم الله مع القرآن –ضعف های آنها را پوشش داده و اثری در خور و بایسته قرآن مجید باشد. و اما اینک بیان ضعف های عمدۀ یاد شده و نیز ویژگی های اثر حاضر :
الف) آثار یاد شده نوعا کامل نبوده و شامل همه کلمات قرآن نمی گردد. به عنوان مثال، کتاب المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم تالیف استاد محمد فؤاد عبدالباقی مصری که معروفترین اثر در این زمینه است ، حروف و نیز برخی اسم ها را ندارد. از این رو بود که بعدها دو نفر از اساتید و دکاتر مصری و سعودی برای جبران این نقیصه، اقدام به تحریر کتابی با عنوان معجم الادوات والضمائر تکمله المعجم المفهرس نمودند.
و این در حالی است که اثر حاضر، کامل و جامع بوده و تمامی کلمات قرآن را شامل می گردد؛ به نحوی که هیچ کلمه مستقل قرآنی را نمی توان یافت که در این کتاب نیامده باشد.
ب) در آن آثار،کلمات به صورت پیوسته و بدون جداسازی کلمات مستقل از یکدیگر و نیز به صورت درهم و بدون جداسازی کلمات با اعراب های مختلف به نمایش درآمده اند. به عنوان مثال، عبارت (فسیکفیکهم) که مرکب از پنج کلمه مستقل است، به همین شکل و فقط در یک جا آمده است؛یعنی در معاجم مرتب شده بر اساس ریشه کلمات، فقط در قسمت (کاف) و در معاجم مرتب شده بر اساس الفبا فقط در قسمت (فاء). در حالی که در اثر حاضر، این عبارت به تعداد کلمات مستقل اش تفکیک شده و هر کدام در محل مربوط خودش آمده است.
در این اثر،کلمات قرآن ابتدا بر اساس نوع آنها یعنی اسم و فعل و حرف بودنشان و سپس نوع اعراب آخرآنها یعنی فتحه و کسره و ضمه و سکون دار بودنشان و نیز تنوین و ال دار بودن شان از هم تفکیک و جدا شده اند. و در ابتدای هر کلمه نوع اسم و فعل و حرف بودن آن ذکر شده است که برای ارتقای مایه علمی کتاب و استفادۀ ویژۀ متخصصین مفید می باشد.
در همین راستا گفتنی است کلمات مشابه در صورت اختلاف در نوع و معنا نیز از هم تفکیک شده اند. به عنوان مثال کلمه (ما) که مشترک بین اسم و حرف است و یا کلمه (تظاهرا) که مشترک بین صیغه های 5 و 11 است و یا کلمه (ألا) که مشترک بین ألای تنبیه و تحضیض است به صورت جدا از هم ذکر شده است.
ت) در برخی از آن آثار مواردی ازاشتباهات غیر تایپی و چاپی دیده می شود؛ به طوری که در برخی موارد، کلمات یا نقصان دارند و یا اضافه.
به عنوان مثال، کتاب معروف المعجم المفهرس که همه ساله به کرات به چاپ می رسد، دارای این کاستی هااست:اللهِ: فاتحه/1؛ ذا: آل عمران/160، احزاب/17، بقره/245 و 255، حدید/11؛ رَبِّ(رَبِّنا): اسراء/108؛ عِندَ: بینه/8؛ مَعَ: انفال/19 و 46، مائده/84؛ یَعمَلونَ: بقره/144.
و یا کتاب معجم الادوات والضمائر تکمله المعجم المفهرس دارای کاستی ها و اضافات زیر است: همزه استفهام: 2 مورد کم دارد؛ إلاّ: 5 مورد کم و 1 مورد اضافه دارد؛ إلی: 5 مورد کم دارد؛ إنَّ: 3 مورد کم دارد؛ أَن: 1 مورد کم دارد؛ أَنَّ: 2 مورد کم دارد؛ إِن: 4 مورد کم دارد؛ بِ: 3 مورد کم دارد؛ ذَلکَ: 4 مورد کم دارد؛ تاءتأنیث فعل: 4 مورد کم دارد؛ سَ: 7 مورد کم دارد؛ علی: 5 مورد کم دارد؛ عن: 1 مورد کم دارد؛ فَ: 22 مورد کم و 7 مورد اضافه دارد؛ فی: 10 مورد کم دارد؛ قد: 3 مورد کم دارد؛ لو: 1 مورد اضافه دارد؛ کاف تشبیه: 5 مورد کم دارد؛ ل: 10 مورد کم و 1 مورد اضافه دارد؛ لا: 6 مورد کم و 4 مورد اضافه دارد؛ الذین: 6 مورد کم و 1 مورد اضافه دارد؛ لکن: 1 مورد کم دارد؛ لکنّ: 1 مورد اضافه دارد؛ لم: 1 مورد کم دارد؛ لمّا: 1 مورد کم دارد؛ مَا: 18 مورد کم دارد؛ مَن: 10 مورد کم دارد؛ مِن: 5 مورد کم و 1 مورد اضافه دارد؛ نون تاکید مشدد: 5 مورد کم دارد؛ نون وقایه: 31 مورد کم و 1 مورد اضافه دارد؛ ال: 154 مورد کم و 33 مورد اضافه دارد؛ هذا: 4 مورد کم دارد؛ هذه: 4 مورد کم دارد؛ و: 48 مورد کم و 3 مورد اضافه دارد؛ یا: 1 مورد کم و 1 مورد اضافه دارد؛ أنا: 2 مورد کم دارد؛ انتم: 6 مورد کم دارد؛ نحن: 1 مورد کم دارد؛ هم منفصل: 2 مورد اضافه دارد؛ هو: 4 مورد کم دارد؛ هی: 1 مورد کم دارد؛ الف تثنیه فعل: 3 مورد کم دارد؛ تاء متکلم فعل:2 مورد کم و 1 مورد اضافه دارد؛ تاء مخاطب فعل: 5 مورد کم و 1 مورد اضافه دارد؛ تُم: 4 مورد کم دارد؛ تُنّ: 1 مورد کم دارد؛ نون تأنیث فعل: 1 مورد اضافه دارد؛ واو جمع فعل: 14 مورد کم و 10 مورد اضافه دارد؛ کاف مخاطب متصل: 2 مورد اضافه دارد.
در حالی که در اثر حاضر تمامی مساعی به کار گرفته شد که چنین خطاهایی وجود نداشته باشد؛ چرا که بودن حتی یک مورد آن در بارۀ قرآن زیاد است.
ث) ترتیب کلمات در این آثار ، یا بر اساس ریشه کلمات است و یا بر اساس الفبا. در اولی ، به رغم علمی بودن، استفاده از آن برای ناآشنایان به دستور زبان عربی برای یافتن کلمه مورد نظر مشکل است و در دومی اگرچه این مشکل با ترتیب بر اساس الفبا حل شده، لکن مایه علمی یاد شده مورد غفلت و قربانی قرار گرفته است. در حالی که در اثر حاضر هر دو خصیصه حفظ شده است به این ترتیب که کلمات بر اساس الفبا مرتب شده اند و در انتهای هر کلمه بعد از یک فلش ، ریشه آن ذکر شده است.
ج)در این آثار به دلیل محدودیت فضا ،هر آیه به صورت پیرایش شده با محوریت کلمه مورد نظر در حد یک سطر و یا نیم سطر آمده است که باعث گشته در موارد قابل توجهی معنای مفیدی از آیه در ارتباط با کلمه مورد نظر حاصل نشود و لزوم مراجعه پژوهنده را به متن مصحف شریف به دنبال داشته باشد. در حالی که در اثر حاضر این نقیصه با آوردن تمامی آیه حل شده است.
ح) آثار یاد شده غالبا به صورت کتاب بوده و دسترسی به آنها محدودیتهای خاص خود را دارد. در حالی که این اثر در طراز خود از آثار نادری است که از طریق فضای مجازی بصورت آنلاین و درگاه اینترنتی و نیز آفلاین و برنامه اندرویدی، رایگان در دسترس همگان در جای جای عالم قرار دارد.
خ) در آثار یاد شده، کلمات قرآنی فاقد ترجمه برای کاربران فارسی زبان است. در حالی که در این اثر همه کلمات قرآنی ترجمه شده اند که گامی مفید برای آشنایی با مفاهیم قرآنی است.
در پایان یادآور می شود از آنجا که وجود حتی یک غلط در چنین آثاری برای مصحف شریف زیاد است از این رو تمامی مساعی به خرج داده شد تا کوچکترین کم و زیادی حتی در حد یک واو نیز وجود نداشته باشد. لیکن با توجه به اینکه فقط ذات مقدس خودش مصون از اشتباه است از خوانندگان گرامی انتظار می رود به عنوان وظیفه قرآنی، اغلاط احتمالی را تذکر دهند تا نسبت به اصلاح آنها اقدام مقتضی به عمل آید.
در اینجا لازم است مراتب سپاس خود را از خداوند منان به عدد ما لایحصی عدده اعلام دارم که توفیق تولید اثر حاضر را به بندۀ کمترین عطا فرمود و امیدوارم که قرآن کریم در روزی که همه، تهی دستانه به دنبال زاد و توشه ای برای رهائی از وحشت آن روزند، شفاعت ما را در درگاه حضرت حق بنماید. ضمناَ جا دارد از زحمات خانواده ام که در برخی مراحل تولید این اثر، یار و مددکارم بودند تشکر کنم و پاداش نیکو را برای ایشان از قرآن مجید طلب نمایم؛ و نیز از آقای مهندس حسن زینالی که امور فنی مربوط به تبدیل این اثر به دیجیتال و قابل عرضه در فضای مجازی را فراهم نمودند تشکر ویژه می نمایم.
شایان ذکر اینکه هدیه استفاده از این اثر، صلوات مکرر بر محمد(ص) و آل محمد(ص) و دعا برای اموات مؤمنین و مؤمنات به ویژه پدر و مادر این حقیر می باشد.

راهنمای استفاده از معجم

الف) در قسمت معجم مفهرس کلمات قرآن، فهرست الفبایی قرار دارد که شامل فایلهای 28 گانه حروف الفبا است. تمام کلمات قرآن بر اساس حرف ابتدایی آنها در یکی از این فایلها جا گرفته اند.
ب) با انتخاب هر یک از فایلهای یاد شده، فهرستی از کلمات پدیدار می شود که باز بر اساس حروف الفبا مرتب شده اند. هر کلمه از این فهرست این موارد را شامل است: شمارۀ ردیف ، نوع کلمه، خود کلمه، تعداد تکرار در قرآن و ریشه کلمه و معنی آن. در این باره گفتنی است:
1. در ابتدای هر کلمه ، نوع آن اعم از اسم و فعل و حرف و یا احیانا اسم فعل بودن و یا از حروف مقطعه بودن آن مشخص شده است. برخی کلمات نظیر (اذا) و (ما) که مشترک بین چند نوع کلمه می باشند به صورت جدای از هم ذکرشده اند.
2. در مرتب سازی کلمات مشابه هم، ولی مختلف از نظر اعراب و تنوین و ال دار بودن به این ترتیب اقدام شده است: کلمه بدون ال و تنوین مقدم بر آندو، کلمه ال دار مقدم بر تنوین دار، کلمه با اعراب فتحه مقدم بر کسره و آن مقدم بر ضمه و سپس کلمه با اعراب سکون آمده است. ال داشتن کلمات و مشدد بودن آنها در ترتیب کلمات لحاظ نشده است.
3. در صورت تشابه کلمات و اختلاف آنها از نظر نوع، اسم مقدم بر فعل و آن مقدم بر حرف آمده است. و در صورت تشابه کلمات از نوع فعل و اختلاف آنها از نظر زمان، ماضی مقدم بر مضارع و آن مقدم بر امر آمده است. و در صورت تشابه آنها از نظر زمانی نیز، شمارۀ صیغه از کوچکتر به بزرگتر ملاک قرار گرفته است.
4. برخی کلمات همچون (ماذا)، (أَنّما)، (إنّما)، (أَینَما)، (حَیثُما)، (کُلّما)، (رُبَما)، (أینَما)، (کَأَن)، (کَأنّ)، (کَأَیّن) به دلیل داشتن ماهیتی مرکب و خاص به همین صورت آمده اند؛ اما اجزاء آنها نیز در جای خود ذکر شده است.
5. از میان بسمله های ابتدای سوره ها، تنها بسمله ابتدای سورۀ حمد در شمارش کلمات آن لحاظ شده است.
6. در جدا سازی کلمات بر اساس اعراب آنها، به حرکات عارضی همچون کسره ای که به آخر کلمه ساکن به هنگام التقای ساکنین داده می شود توجه نشده و ملاک، همان حرکت اصلی عند الوقف می باشد.
7. کلمه یای متکلم (ی) که در آخر برخی کلمات در رسم الخط به صورت مجاز حذف گشته در این اثر به صورت جدای از یای متکلم مذکور، ذکر شده است.
8. در کتابت کلمات همزه دار قرآن و برخی دیگر از کلمات نظیر کلمات دارای الف مقصوره سبکهای مختلفی دیده می شود. در این اثر ناگزیر یکی از این نوع کتابت ها انتخاب و بقیه در ذیل آن جمع بندی شده است.
9. ریشه کلمه در صورت داشتن، بعد از فلش آمده است. البته در برخی موارد به دلیل اختلاف آراء، ممکن است بیش از یک ریشه ذکر شده باشد.
ت) با انتخاب هر یک از کلمات، لیستی از متن آیات در بردارنده کلمه مورد نظر بهمراه آدرس آنها در قرآن و نیز ترجمه فارسی آیات آشکار می شود. در این باره گفتنی است:
1.در صورت تعدد آیات مربوط به هر کلمه، ترتیب آنها بر اساس ترتیب قرار گرفتن سوره ها در قرآن است. و در صورت تعدد آیات هر سوره، ترتیب آنها از عدد کوچکتر به بزرگتر است.
2. در صورتی که کلمه مورد نظر بیش از یک بار در یک آیه آمده باشد، زیر آدرس آیه، به این تعداد تکرار با رنگ متمایز اشاره شده است.
3. ترجمه فارسی آیات از ترجمه فارسی آیت الله مکارم شیرازی گرفته شده است.
ث) امکان جستجوی کلمات بر اساس کلمه ، ریشه و معنی در همه صفحات معجم وجود دارد.
ج) در باره معانی فارسی کلمات، گفتنی است که معانی فارسی کلمات بدون توجه به موقعیت کلمات در آیات و عواملی که قبل و بعد از آنها قرار گرفته و چه بسا موجب تغییراتی در معنای آنها شود ارائه شده است. لذا لازم است مراجعه کننده محترم به این موقعیت ها و عوامل یاد شده که به مواردی از آن اشاره می گردد توجه نماید:
- عواملی نظیر لا، ما، لم، لمّا معنای کلمه را منفی می کنند.
- عواملی نظیر لای نهی معنای کلمه را منهی می کنند.
- عواملی نظیر لام امر معنای کلمه را امری می کنند.
- عواملی نظیر نون تاکید معنای کلمه را تاکیدی می کنند.
- عواملی نظیر سین و سوف معنای کلمه را استقبالی می کنند.
- عواملی نظیر لم و لمّا معنای کلمه را ماضوی می کنند.
- عواملی نظیر اِن، لو، اذا معنای کلمه را شرطی می کنند.
- اگر فاعل فعل مفرد، اسم ظاهر جمع باشد معنای مفرد فعل، جمعی می شود.
- اگر مفعول فعل، مجرور بحرف جر باشد معنای لازم فعل، متعدی می شود.